* Το πρώτο ολοκαύτωμα ελληνικής πόλεως
το 1821 στην Πελοπόννησο
* Η κρίσιμη φάση της Μάχης θα λάβει χώρα στις οικίες,
όπου οχυρώθηκαν οι 250 οπλοφόροι του Πύργου
Η μάχη του Πύργου στις 3 Απριλίου του 1821 είναι ένα από τα γεγονότα που σημάδεψαν την νεότερη ιστορία της Ηλείας όπως και άλλες μάχες που έλαβαν χώρα στην Πελοπόννησο. Η σημασία της υπήρξε μεγάλη για την συνέχεια του απελευθερωτικού αγώνα στην Ηλεία αφού η γενναιότητα που επέδειξαν οι Έλληνες αγωνιστές με πρωταγωνιστή τον Πύργιο Χαράλαμπο Βιλαέτη έδωσε θάρρος και στους υπόλοιπους Ηλείους οπλαρχηγούς και αγωνιστές να πολεμήσουν για την απελευθέρωση του γένους.
Το στρατηγείο στη Μονή Σκαφιδιάς
Στην Ιερά Μονή της Παναγίας Σκαφιδιάς είχαν συναχθεί οι Πρόκριτοι του Πύργου και μερικοί οπλοφόροι της Ηλείας. Το κέντρο των Επιχειρήσεων (Το Στρατηγείο αν θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε) των Ελλήνων του Πύργου ήταν η Μονή Σκαφιδιάς.
Η ίδια μονή είχε δεχθεί τα θανάσιμα πλήγματα των Αλβανών μετά τα Ορλωφικά αλλά θα έχει ξεχωριστή συμβολή στην άμυνα κατά της εισβολής του Ιμπραήμ στην Ηλεία (1825 -1826), αποδεικνύοντας την συνεχή προσφορά των Μονών της Ορθοδοξίας στους αγώνες των Ελλήνων.
Έχοντας φθάσει λίγο έξω από τον Πύργο, σε απόσταση 3-4 χιλιομέτρων από τη πόλη το Σάββατο του Λαζάρου (2 Απριλίου 1821), οι 1200 Λαλαίοι Τουρκαλβανοί έστειλαν έγγραφο (μπουγιουρντί) στους Πυργίους. Με αυτό τους ζητούσαν να προσκυνήσουν, να υποταχθούν στην εξουσία του Σουλτάνου.
Όπως γράφει ο Κωνσταντίνος Κυριακόπουλος, οι Πύργιοι Οπλαρχηγοί, τους αποκρίθηκαν ότι όχι μόνο δεν προσκυνούν αλλά θα αντισταθούν κτυπώντας τους. Επίσης τους διεμήνυσαν ότι θα περιμένουν από τους Λαλαίους να προσκυνήσουν τους Έλληνες.
Επικεφαλής των Πυργίων ήσαν ο Χαραλάμπης Βιλαέτης, Αναγνώστης Παπασταθόπουλος, Πέτρος Μήτζου, Λυκούργος Κρεστενίτης, οι υιοί του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και οι εκ Ζακύνθου Καμπασαίοι.
Πολεμική πείρα από αυτούς σε ικανοποιητικό επίπεδο διέθετε μόνο ο Χαραλάμπης Βιλαέτης, λόγω της προϋπηρεσίας του στα Επτάνησα.
Ο Γενναίος Κολοκοτρώνης που συμμετείχε στη μάχη, μας διασώζει το σκηνικό που προηγήθηκε της πολεμικής αυτής σύγκρουσης στα Απομνημονεύματά του. Αναφέρει λοιπόν ότι συνάχθηκαν όλοι οι οπλαρχηγοί και οι λοιποί οι εν Πύργω στα Αλώνια και έγινε συζήτηση για το πως θα αντιμετωπιστούν οι Τουρκαλβανοί. (Τα Αλώνια είναι η περιοχή του Πύργου μεταξύ των δυο σιδηροδρόμων, πρώην ΣΠΑΠ και ΣΠΚ, κοντά στην οδό Υψηλάντου και Παπαφλέσσα σήμερα).
(Οι υιοί του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη Πάνος και Γενναίος ήρθαν για να ενισχύσουν τον Πύργιο αγωνιστή Χαράλαμπο Βιλαέτη στην άμυνα της πόλης).
Η συζήτηση των οπλαρχηγών αφορούσε το εάν πρέπει να οχυρωθούν εντός της πόλης στις οικίες ή έξω στους αμπελώνες, να κάνουν χάντακας και γούβας, πράγμα που τελικά έκαναν. Πολλοί ερμηνεύουν την επιλογή των οικιών σαν μια αίσθηση ασφάλειας που παρείχαν αυτές στους αμυνόμενους, λόγω της καλής τους κατασκευής.
(Στην Ιερά Μονή της Παναγίας Σκαφιδιάς είχαν συναχθεί οι Πρόκριτοι του Πύργου και μερικοί οπλοφόροι της Ηλείας. Το κέντρο των Επιχειρήσεων (Το Στρατηγείο αν θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε) των Ελλήνων του Πύργου ήταν η Μονή Σκαφιδιάς)
Η παρέμβαση του Αγγελή Πετραλιά
Οι πιο πολλοί από τους συμμετέχοντες στην σύσκεψη αυτή είχαν τη γνώμη να οχυρωθούν στις οικίες, όπως ήταν και το πιο σωστό (κάτι που θα αποδειχθεί από τις εξελίξεις). Αλλά την απόφαση επηρέασε ο Αγγελής Πετραλιάς, Φιλικός από την Δίβρη – Λαμπεία.
Αυτή η παρέμβαση του Πετραλιά (1780 – 1868) που βοήθησε ο ίδιος τον αγώνα με την πυρίτιδα που κατασκεύαζε και την συμμετοχή του σε πολλές μάχες επηρέασε τους πάντες. Θα αμύνονταν έξω από τις οικίες.
Έλαβαν λοιπόν την απόφαση οι Πύργιοι να αντιμετωπίσουν τους εισβολείς Λαλαίους έξω από τις οικίες τους, σε ανοικτό πεδίο, κάτι που ευνοούσε τους εμπειροπόλεμους Τουρκαλβανούς.
Η απόφαση αυτή χαρακτηρίστηκε ως μέγα λάθος από πολλούς όπως τον Γενναίο Κολοκοτρώνη, Ιωάννη Φιλήμονα και Νικόλαο Σπηλιάδη.
Ο Πύργος ως μια πόλη απλωμένη πέριξ του λόφου του σημερινού Επαρχείου σε επίπεδες σχετικά εκτάσεις ήταν εύκολο και ανοικτό επίπεδο για τους Λαλαίους. Αντίσταση έξω από την πόλη θα γινόταν μόνο εάν υπήρχαν αμυντικές θέσεις και οχυρώσεις μόνιμες, από γερά υλικά φτιαγμένες.
Οχυρώσεις μόνιμες στην πεδινή έκταση που απλωνόταν ο Πύργος δεν υπήρχαν, ούτε καν πρόχειρα μπορούσαν να φτιαχτούν μέσα στο στενό χρονικό πλαίσιο του τελεσιγράφου των Λαλαίων.
Δεύτερο μειονέκτημα των αμυνομένων Πυργίων ήταν η αριθμητική υπεροχή των Λαλαίων καθώς οι οπλοφόροι του Πύργου (550 περίπου) δεν επαρκούσαν για την απόκρουση μιας τέτοιας επίθεσης. Σε αυτά τα δυο μπορεί να προστεθεί και ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο.
Η διαφορά πολεμικής πείρας μεταξύ των εμπειροπόλεμων Λαλαίων και των προσφάτως εξεγερθέντων Πυργίων και άλλων αγωνιστών.
Η Μάχη του Πύργου θα γινόταν στις πεδινές εκτάσεις του Πύργου και όχι στις οικίες.
Όπως σχολιάζει ο κ. Κώστας Κυριακόπουλος η άμυνα σε μερικά σπίτια ήταν δυνατόν να γίνει. Οπότε η θέση των επιτιθέμενων Λαλαίων θα ήταν δυσχερής (κάτι τέτοιο αξιοποίησε ο Αλέξης Μοσχούλας και οι συστρατιώτες του στη μάχη της Αγουλινίτσας στις 24 Απριλίου 1821 με θετικά αποτελέσματα, διότι απορρόφησε μέγα μέρος της επιθετικότητας των Λαλαίων).
Πρόβλημα επίσης ήταν και το ιππικό του εχθρού, το οποίο οι Λαλαίοι το είχαν ήδη χρησιμοποιήσει για να λύσουν την πολιορκία του Χλεμουτσίου.
Το ιππικό αυτό δεν ήταν δυνατό να αντιμετωπισθεί με χαντάκια και γούβες. Επίσης στο χρονικό περιθώριο που είχαν δεν θα μπορούσαν να κατασκευάσουν αρκετά από αυτά.
Συνοπτικά τα τρία μειονεκτήματα των Πυργίων
αγωνιστών ήσαν τα εξής:
α)Η επιλογή η μάχη να γίνει σε ανοικτό πεδίο και όχι σε οχυρωμένες θέσεις.
β)Η διαφορά του αριθμού των δυο αντιπάλων, που ευνοούσε τους πιο πολλούς Λαλαίους που διέθεταν ιππικό
γ)Η διαφορά στην πολεμική πείρα καθώς εναντίον του Πύργου επιτίθονταν μερικοί από τους πιο καλούς πολεμιστές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ η πλειοψηφία των αμυνόμενων στερούνταν πολεμικής πείρας πλην του Χαραλάμπη Βιλαέτη και ορισμένων αγωνιστών.
Το χρονικό της Μάχης
Το πρωϊνό της Κυριακής των Βαϊών, της 3ης Απριλίου 1821 (πολύ πρωί όπως αναφέρει ο Γενναίος Κολοκοτρώνης) ξεκίνησε η επίθεση των Λαλαίων Τουρκαλβανών.
Οι Λαλαίοι διαιρεμένοι σε τρεις σχηματισμούς (σε τρεις κολώνες, όπως λεγόταν στην τότε ορολογία περιγραφής των στρατιωτικών επιχειρήσεων) και από τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις επιτέθηκαν κατά του Πύργου. Επικεφαλής τους πρέπει να ήταν η ηγετική ομάδα υπό τον Κουτσοραϊπ Αγά, που λίγες ημέρες πιο πριν είχε πετύχει το σπάσιμο της πολιορκίας του Χλεμουτσίου και αποδιοργάνωσε τους εκεί πολιορκητές Έλληνες.
Η πρώτη άμυνα των Ελλήνων Επαναστατών έγινε στις τάφρους και τις γούβες που είχαν κατασκευάσει. Εκεί όμως η αντίσταση ήταν μικρή έναντι της υπεροπλίας των αντιπάλων. Μέσα σε λίγα λεπτά οι Έλληνες μαχητές ετράπησαν σε φυγή και κατέφυγαν στις οικίες τους όπου και οχυρώθηκαν για την συνέχεια της μάχης.
Το δεύτερο μέρος της μάχης δόθηκε στις οικίες του Πύργου, εκεί που αρχικά είχε προταθεί να αμυνθούν οι Πύργιοι αγωνιστές αλλά επελέγη η άμυνα στις γούβες και τα χαντάκια.
Στις οικίες είχαν καταφύγει συνολικά 250 πολεμιστές Έλληνες υπό την αρχηγία του Χαραλάμπη Βιλαέτη, Αλεξίου Μοσχούλα, των Πάνου και Γενναίου Κολοκοτρώνη, και των Καμπασαίων , Ιωάννη και Διονυσίου Διάκου, Πέτρου, Πέτρου Μήτζου, Αχολαίων.
Κοντά τους ήταν περί τα 1.000 άτομα, άμαχοι δηλαδή γέροντες και γυναίκες.
Οι υπόλοιποι 300 πολεμιστές (η συνολική δύναμη των αμυνομένων ήταν 550 ένοπλοι) και οι λοιπές οικογένειες, συνοδευόμενοι από τον Αναγνώστη Παπαθασταθόπουλο και τον Λυκούργο Κρεστενίτη κατέφυγαν άλλοι μεν στο Μοναστήρι της Σκαφιδιάς, άλλοι δε στα λιμάνια του Κατακόλου και στο Πυργί. Εκεί βρίσκονταν Ζακυνθινά πλοία, ώστε σε περίπτωση ανάγκης να κατέφευγαν στη γειτονική Ζάκυνθο.
(Η Μάχη του πύργου είναι η πρώτη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 που έλαβε χώρα σε οικιστικό περιβάλλον και η μερική καταστροφή της πόλης μπορεί να χαρακτηριστεί ως το πρώτο ολοκαύτωμα του αγώνα)
Το πρώτο ολοκαύτωμα του αγώνα
Η κρίσιμη φάση της Μάχης θα λάβει χώρα στις οικίες, όπου οχυρώθηκαν οι 250 οπλοφόροι του Πύργου. Όσοι παρέμειναν στα σπίτια της πόλης μαζί με τους αρχηγούς τους, προέβαλαν ισχυρή αντίσταση στους επιτιθέμενους Λαλαίους. Οι τελευταίοι διατηρώντας την αρχική ορμή της επιθετικότητας τους κυρίευσαν μέρος από τις οικίες του Πύργου, κυρίως στο αφρούρητο μέρος της πόλης.
Οι Λαλαίοι προέβησαν σε λεηλασίες και διαρπαγές. Οι Λαλαίοι ενώ μπορούσαν να επιμείνουν για την οριστική εξάλειψη της επαναστατικής εστίας στον Πύργο, προέβησαν σε διαρπαγές και λεηλασίες οικιών, καταστημάτων και εργαστηρίων τεχνιτών του Πύργου. Επίσης αιχμαλώτισαν μερικούς αδύνατους Έλληνες που δεν μπορούσαν λόγω της κατάστασής τους να διαφύγουν.
Μια λανθασμένη κίνηση των αμυνομένων ήταν η αδιαφορία ή η άγνοια του κινδύνου για να φροντίσουν και να εξασφαλίσουν σε ασφαλές μέρος τα γυναικόπαιδα. Και να μεταφέρουν επίσης τα κινητά τους πράγματα. Αυτό το λάθος των Ελλήνων θα το αξιοποιήσουν σε μεγάλο βαθμό οι Λαλαίοι Τουρκαλβανοί, αρπάζοντας κινητά αντικείμενα με λεηλασίες και σκοτώνοντας ή αιχμαλωτίζοντας γυναικόπαιδα.
Η Μάχη του Πύργου είχε διάρκεια οκτώ ώρες. Τα περισσότερα από τα σπίτια του Πύργου άντεξαν στις επιθετικές κινήσεις των Λαλαίων κι έτσι το μεγαλύτερο μέρος της πόλης δεν καταλήφθηκε από τους επιτιθέμενους.
Τέλος οι Πύργιοι μαχητές βγήκαν από τις οικίες που έως τότε χρησιμοποιούσαν για άμυνα κατά των Λαλαίων και επιτέθηκαν εναντίον τους. Πέτυχαν να τους καταδιώξουν εκτός της πόλης του Πύργου.
Οι Λαλαίοι όμως είχαν λεηλατήσει μερικά σπίτια, ενώ σε άλλα έβαλαν φωτιά. Οι πυρκαγιές σε πολλές οικίες εξανάγκαζαν τους ευρισκόμενους σε αυτά να τα εγκαταλείψουν και να επιτίθενται κατά των Λαλαίων εισβολέων. Μετά απ’ όλα αυτά οι Λαλαίοι Τουρκαλβανοί επέστρεψαν στη βάση τους στο Λάλα.
Ο Απολογισμός της Μάχης
Και οι δυο πλευρές υπέστησαν απώλειες. Οι μεν Έλληνες απόλεμοι οι περισσότεροι ή ελάχιστα εμπειροπόλεμοι, απέκρουσαν τελικά την επίθεση των Λαλαίων στο Πύργο, οι δε Λαλαίοι Τουλκαλβανοί διότι εισχώρησαν στη πόλη, κατέστρεψαν τμήμα της και αποχώρησαν με αιχμαλώτους.
Η Μάχη αυτή είναι η πρώτη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 που έλαβε χώρα σε οικιστικό περιβάλλον και η μερική καταστροφή της πόλης μπορεί να χαρακτηριστεί ως το πρώτο ολοκαύτωμα του αγώνα.
Παρόλο που η Μάχη του πύργου δεν είναι ιδιαίτερη γνωστή και δεν γνωρίζουμε αρκετές πληροφορίες για αυτήν ήταν καθοριστικής σημασίας για την επανάσταση στην Ηλεία αφού έδωσε στους Έλληνες αγωνιστές θάρρος και αυτοπεποίθηση για συνέχιση του αγώνα εναντίον των Οθωμανών Τούρκων.
